uit

vervoeging van
	uiten

onverbogen	uit
verbogen	(alleen; predicaat)

voorzetselbijwoord	uit
persoonlijk	eruit
veraf	daaruit
vragend/betrekk.	waaruit

Nederlands

Uitspraak

Geluid: uit (hulp, bestand)
IPA: / œyt / (1 lettergreep)
- (Noord-Nederland): /œʏ̯t/, /ʌʏ̯t/
- (Vlaanderen, Brabant, Limburg): /œːt/

Woordafbreking

uit

Woordherkomst en -opbouw

erfwoord in de betekenis van ‘voorzetsel’ voor het eerst aangetroffen in het jaar 870 ^[1]

afkomstig van:

Middelnederlands: ute

Oudnederlands: ut vz , uta vz

Verwant in Germaans:

West: Engels: out (Angelsaksisch: út, úte), Duits: aus, (Oudhoogduits: úz), Fries: út (Oudfries: út)

Noord: Zweeds: ut, ute, Deens: ud, ude

Oost: Gotisch: ût

Voorzetsel

uit

geeft aan van welke plaats iets komt.
- Dit komt uit de pot.

Antoniemen

in

Hyponiemen

achteruit
afleiden uit
avondje uit
binnenuit
bovenuit
breeduit
daaruit
dag in, dag uit
drinkuit
eronderuit

Afgeleide begrippen

Uitdrukkingen en gezegden

uit de boot vallen
Uit de band springen

gekke dingen doen die normaal niet worden gedaan

Uit de boot vallen

een eigen gang gaan

Uit de brand zijn

geholpen zijn, problemen opgelost

Uit de duim zuigen

iets verzinnen

Uit de grond stampen

erg snel iets opbouwen

Uit de kluiten gewassen zijn

Erg stevig en groot zijn

Uit de lucht komen vallen

erg plotseling en onverwacht

Uit de pot van Egypte eten

Nog thuis bij de ouders eten die voor je zorgen

Uit de school klappen

een geheim verklappen

Uit een ander vaatje tappen

anders gaan handelen

Uit het goede hout gesneden

iemand is ergens geschikt voor

Uit het jaar nul zijn

Niets voorstellen

Uit het lood geslagen zijn

niet meer weten hoe het verder moet

Uit het oog, uit het hart.

als je iemand niet meer ziet vergeet je hem ook sneller

Uit het veld geslagen zijn

helemaal van streek zijn

Uit zijn as herrijzen

opnieuw opgebouwd zijn na een brand

Uit zijn koker komen

Hij heeft het bedacht

Uit zijn slof schieten

erg boos worden ofwel: erg actief worden

Uit zijn vel springen

zeer kwaad zijn

uit de hand lopen

onbeheersbaar worden

uit het leven stappen

zelfmoord plegen

uit hoofde van

uit zijn dak gaan

uitbundig alle remmen losgooien

(er niet) over uit kunnen

Als een pijl uit de boog

zeer snel (vertrekken)

Als paddenstoelen uit de grond schieten

Snel en in grote massa tevoorschijn komen

De aap komt uit de mouw

de waarheid wordt duidelijk

De gestage drup holt de steen (uit).

door het vol te houden wordt uiteindelijk wel het doel bereikt

De handen uit de mouwen steken

aan de slag gaan en aanpakken

De kastanjes voor iemand uit het vuur halen

Iemand anders het gevaarlijke werk laten doen

De kat uit de boom kijken

De kost gaat voor de baat uit.

eerst moeten er kosten worden gemaakt alvorens men er iets aan verdienen kan

De pijp uit gaan

Een lot uit de loterij trekken

precies de juiste persoon of ding gevonden hebben wat er nodig was

Een rib uit je lijf

een groot deel van het vermogen kosten

Een rib uit mijn lijf

Een veeg uit de pan krijgen

een standje krijgen

Ergens een slaatje uit slaan

ergens een voordeeltje uit halen

Goed uit de verf komen

goed bij anderen overkomen

Het ene oor in, het andere weer uit.

iets (een raad e.d.) wel horen maar het vervolgens meteen weer vergeten; gezegd van hardleerse personen aan wie hetzelfde steeds weer opnieuw moet worden verteld

Het ene woord haalt het andere uit.

als de ene persoon een grote mond opzet, krijgt die dat van de ander terug

Het hoge woord moet er uit.

het moeilijke onderwerp waar iemand mee zit wordt uitgesproken

Het moet uit de lengte of uit de breedte komen.

het moet op een of andere manier gebeuren

Het onderste uit de kan willen

het uiterste willen

Iemand uit de droom helpen

iemand vertellen hoe het écht in elkaar zit

Iemand uit de tent lokken

het voor elkaar krijgen dat iemand iets doet

Iemand uit het zadel lichten

iemand zijn positie doen verliezen, iemand ontslaan

Iemand uit het zadel werpen

Iemand wegwerken, iemand in verlegenheid brengen

Iemand uit zijn tent lokken

Iemand het brood uit de mond stoten

iemand het onmogelijk maken om in eigen inkomen te kunnen voorzien

Iets uit de doeken doen

iets uitleggen

Iets uit de eerste hand hebben

ergens zelf bij zijn geweest of hebben meegemaakt

Iets uit zijn mouw schudden

zonder moeite met iets komen

Jij haalt mij de woorden uit mijn mond.

Kan uit Nazareth iets goeds komen?

wanneer iemand een bepaalde opvoeding heeft gehad kan daar nis goeds van verwacht worden

Met het verkeerde been uit bed stappen

een slecht humeur hebben

Munt uit iets slaan

ergens aan verdienen

Nu komt de aap uit de mouw

Oude koeien uit de sloot halen

Oude problemen die niet meer ter zake doen oprakelen

Pas uit de dop komen

maar pas ergens aan deelnemen

Stel niet uit tot morgen, wat je vandaag kunt doen.

doelt op actie, wees niet lui of gemakzuchtig, ga door en wel nu. ofwel: door nu het werk al te doen geeft het later een rustiger gevoel

Twee ruggen uit een varken willen snijden

uit één ding dubbel het voordeel willen halen

Veeg uit de pan

[1] voor het zingen de kerk uit
Vroeg uit de veren zijn

vroeg opstaan

Wie 's nachts uit vissen gaat, moet overdag zijn netten drogen.

als je teveel gedronken hebt, ben je de volgende dag niets waard

Wie het onderste uit de kan wil hebben, krijgt de deksel op de neus.

iemand die te begerig is loopt grote kans niets te krijgen

Zich uit de markt prijzen

door eigen toedoen laten anderen diegene links liggen

Zich uit de naad werken

hard werken

Zich uit de voeten maken

er van door gaan, gauw weggaan

Zich het vuur uit de sloffen lopen

heel erg zijn best doen

de woning uit moeten

uit de woning gezet worden

handen uit de mouwen steken

je daadwerkelijk ergens voor inzetten

niet uit de verf komen

niet goed tot zijn recht komen

zich het vuur uit de sloffen lopen

heel hard werken

Vertalingen

1. geeft aan van welke plaats iets komt

uit de boot vallen

Duits: das Nachsehen haben

Bijvoeglijk naamwoord

uit

niet aan, stand van een apparaat.
- Het koffiezetapparaat is al uit.
balsport term voor als de bal buiten de lijnen van het speelveld is geraakt.
- Die bal was uit!

Bijwoord

bijwoordelijk deel van een scheidbaar werkwoord
- Uitmaken: ik maak het nu uit.

Antoniemen

[1] aan
[2] in

Uitdrukkingen en gezegden

de woning uit moeten
uit de woning gezet worden
er niet aan uit kunnen
er niet over uit kunnen
niet snappen
uit kunnen
rendabel zijn

Vertalingen

1. niet aan, stand van een apparaat

Engels: off ^(en)

2. balsport term voor als de bal buiten de lijnen van het speelveld is geraakt

Engels: out ^(en)

de woning uit moeten

Duits: ausziehen müssen

Werkwoord

uit

enkelvoud tegenwoordige tijd van uiten
gebiedende wijs van uiten

Gangbaarheid

Het woord uit staat in de Woordenlijst Nederlandse Taal van de Nederlandse Taalunie.

In onderzoek uit 2013 van het Centrum voor Leesonderzoek werd "uit" herkend door:

100 %	van de Nederlanders;
99 %	van de Vlamingen.^[2]

Verwijzingen

↑ "uit" in:
Sijs, Nicoline van der
, Chronologisch woordenboek. De ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen, 2e druk, Amsterdam / Antwerpen: Veen, 2002; op website dbnl.org; ISBN 90 204 2045 3
↑ Door archive.org gearchiveerde versie van 21 oktober 2019 “Word Prevalence Values” op ugent.be

Dit artikel is uitgegeven door Wiktionary. De tekst is vrijgegeven onder de licentie Creative Commons - Naamsvermelding - Gelijk delen. Voor de mediabestanden kunnen aanvullende voorwaarden gelden.

[p{{{1}}}-1] "uit" in:
Sijs, Nicoline van der
, Chronologisch woordenboek. De ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen, 2e druk, Amsterdam / Antwerpen: Veen, 2002; op website dbnl.org; ISBN 90 204 2045 3

[2] Door archive.org gearchiveerde versie van 21 oktober 2019 “Word Prevalence Values” op ugent.be

[1]

[2]